Een wenk van een vage schim achter een raam drie hoog volstaat om Thomas een duister pand te doen betreden in het dorp waar hij net is gearriveerd. Eenmaal de drempel over, blijkt het geen sinecure om zijn doel, de derde verdieping, te bereiken. Eerst verspert de huisbewaarder Thomas de weg; vervolgens leiden afdalende trappen hem, via een wirwar van gangen, naar half verduisterde vertrekken. Onderweg maakt Thomas kennis met de bewoners van het huis. Huurders, huispersoneel, beambten: zonder uitzondering merkwaardige, hybride tot groteske figuren, die hem nu eens stroop aan de baard smeren, dan weer ondervragen, mismeesteren. Thomas is kennelijk in een surreëel universum terechtgekomen. Toch keert hij niet op zijn stappen terug, maar laat zich, gedreven door een onlesbare nieuwsgierigheid en het pure plezier van het waarnemen, gewillig opslokken door de onwezenlijke microkosmos van het huis.
Aminadab (1942) behoort tot het vroege werk van de Franse romancier, essayist en filosoof Maurice Blanchot. In tegenstelling tot zijn latere ‘récits’ (een soort ‘bewegingen’ in woorden), bevat deze roman een lineair plot, in de vorm van een lange, ononderbroken reis door een labyrintisch huis. Blanchot schreef Aminadab tijdens de eerste helft van de Tweede Wereldoorlog. Hij werkte toen als columnist voor een conservatieve krant die bol stond van politieke propaganda. In die periode begon hij zich af te vragen hoe hij, op literair gebied, de wereld zowel kon verwerpen als tot de essentie herleiden. Hij kwam tot de bevinding dat daarvoor de transcendente eigenschappen van de taal nodig zijn. Die benut Blanchot dan ook ten volle in Aminadab, zopas virtuoos vertaald door Peter Bergsma.
Als een zelfverklaard soeverein man gaat Thomas op ontdekking in de droomachtige decors van het huis, waar hij in de meest onwaarschijnlijke situaties verzeild raakt. Over Thomas’ leven voor zijn intrede in het huis weten we niets. Hij is een man zonder verleden. Omdat dat externe referentiekader ontbreekt, is Thomas niet in staat om te oordelen over wat zich in het huis afspeelt. Hij weet niet of zijn ervaringen aangenaam dan wel onaangenaam zijn, of wat de bewoners beweren waarheid dan wel leugen is, of de bureaucratische organisatie van het huis goed dan wel slecht is. Thomas’ naïeve, existentiële tocht doet geregeld denken aan die van K. in Het slot van Kafka en van A. in Alice in Wonderland van Lewis Carroll.
In Blanchots oeuvre is de rol van de lezer belangrijk. In Aminadab valt er bijvoorbeeld niet aan te ontkomen dat je, net als Thomas, continu koortsachtig in de weer bent met het oplossen van raadsels. Aangezien je nooit vooraf weet welke wending het verhaal zal nemen (geen enkele zin draagt een belofte van wat volgt in zich), welke kant Thomas op zal gaan, wat het huis en zijn bewoners voor hem in petto hebben, ben je net als Thomas gedoemd om als balling door het huis te dwalen, op zoek naar de derde verdieping. Je denkt mee en samen met Thomas stippel je een mogelijk pad uit.
Alleen door middel van de taal, door retoriek, kan Thomas afstand scheppen tot de van zinloosheid doordrongen, onsamenhangende wereld waarin hij is terechtgekomen. Alleen dankzij het woord weet hij zich overal uit te redden. Hij zoekt naar een strategie: ‘Welke vragen kan hij stellen? Op welke opheldering mag hij hopen?’ De bewoners verwijzen almaar naar een rist regels die in Thomas’ ogen elke logica en structuur ontberen. Gevangen door de interne orde blijft hij rondjes lopen in de lagere regionen van het huis. Hoe kan hij toegang krijgen tot de essentie, die zich volgens hem op een hogere verdieping bevindt?
In een duizelingwekkend samenspel van gesprekken, flarden informatie over de geschiedenis van het huis, talloze raadsels en associaties, is elk nieuw gegeven een puzzelstukje in een allegorisch kluwen. Hoewel Thomas het huis, dat als onaantastbare, onverschillige abstractie allengs de contouren van een op zichzelf staande entiteit krijgt, als een grote gevangenis beschouwt, acht hij zichzelf intrinsiek vrij. ‘Iedereen hier is vrij,’ beweert een van de bewoners. Is Thomas naïef? Is vrijheid een illusie? In een wereld waar schijn wezen verdringt, waar vorm en identiteit continu veranderen, waar taal overheerst, valt alles in vraag te stellen. De compromisloze vrijheid lijkt in Aminadab door de taal zelf gegenereerd, die werkelijk alle kanten op gaat, zich door niets laat kooien, zich manifesteert als een paria: de verpersoonlijking van de verbeelding.
Aminadab kan dus gelezen worden als een spel met de taal, die tot haar uiterste grenzen opgerekt wordt in een labyrintische, metamorfoserende omgeving. In een huis vol illusies weerspiegelt iedereen iedereen, terwijl Thomas hersenschimmen najaagt, in een ongebreideld verlangen om naar boven te gaan. Maar zijn energie raakt op. Ook hij raakt verstrikt in het web van regels en procedures in een ontmenselijkend, bureaucratisch apparaat. Ingesloten door het collectief, wordt hij gedwongen een positie in te nemen door zich tot een van de categorieën (huurder – huispersoneel – beambte) te bekennen. De angst voor wie zich buiten het systeem wil plaatsen is groot. Geloof in het systeem, zelfs met de wetenschap dat dat slechts een constructie, een illusie is, volstaat om elke bewoner in de pas te doen lopen.
Waarom zou Thomas geloven wat de bewoners beweren: dat daarboven niets en niemand is? Kan hij door middel van gedaanteveranderingen toegang verkrijgen tot het hogere? Hoeveel metamorfoses zullen ten slotte nodig zijn om dat ‘niets’ te bereiken?
Aminadab is een bloedstollende, existentiële reis door de onderwereld, naar het ‘onbeschrijfelijke’. Die reis zou verwijzen naar de exodus en de onmogelijkheid voor het Joodse volk om een plek te bereiken waar ze kunnen blijven. Ik ervoer het huis echter veeleer als metafoor voor het hoofd, waarin het denkende ik eeuwig ronddoolt, op zoek naar het hogere, naar waarheid, zin en betekenis. En naar zichzelf.
De taal houdt de weg in elk geval open.
Maurice Blanchot: Aminadab, Uitgeverij Kievenaar, Heveadorp 2022, 352 p. Vertaling van Aminadab door Peter Bergsma. ISBN 9789083046761.
Geen dag zonder boek 
Geef een reactie