De vele gedaanten van liefde

Mihail Sebastian (1907 – 1945), Roemeens-Joods toneelschrijver en romancier, stierf op het toppunt van zijn succes een absurde dood. Nadat hij de Tweede Wereldoorlog zonder deportatie was doorgekomen, liep hij daags na de bevrijding van Boekarest onder een Russische vrachtwagen. Zijn romandebuut ‘Vrouwen’ schreef hij op zijn zesentwintigste.

Mihail Sebastian roept in ‘Vrouwen’ een caleidoscopisch beeld op van het nauwelijks te definiëren begrip liefde. In vier complementaire novellen, opgebouwd rond hoofdpersonage Stefan Valeriu, en met liefde als rode draad, komen afwisselend een alwetende verteller, de protagonist, een van de vrouwen die hij liefheeft en ten slotte opnieuw Stefan aan het woord. We komen te weten hoe Stefan liefde ervaart, wat hij ervan verwacht en hoe hij ze waarneemt bij een ander. Wat blijkt: liefde is een uiterst complexe zaak.

In het eerste verhaal voert Sebastian een mondaine, burgerlijke wereld op waar verveling en een ondraaglijke lichtheid de dagen vullen. Stefan Valeriu verblijft in een pension aan een alpenmeer en is wanhopig op zoek naar een avontuurtje. Jong, oud, rijk, arm, getrouwd of vrijgezel: het maakt hem allemaal niet uit, zolang het maar een vrouw is. Loomheid, lusteloosheid en zinnelijkheid domineren in dit bedwelmend proza. Bijna klinisch beschrijft Sebastian het spel van verleiding en verovering. Berekening, obsessie en pathetiek gaan hand in hand in dat wrede spel. De geliefden blijven huiveringwekkend eenzaam.

De volgende novelle belicht de rauwe schoonheid van liefde. Waar Stefan in het eerste verhaal oppervlakkig en egocentrisch overkomt, toont hij zich in deze vertelling over de gebrekkige Émilie mededogend en diepzinnig. De aardse, vleselijke benadering transformeert liefde in dit verhaal tot iets etherisch, zelfs bijna erotisch. Maria, de vrouw uit het derde luik, wijst Stefan terecht in een brief. Hij heeft haar ongewenste avances gemaakt in het bijzijn van haar geliefde en zet daarmee hun hechte vriendschap op het spel. Net als in het eerste verhaal hebben liefde en erotiek ook hier iets klinisch. Maria ontleedt zichzelf genadeloos. Niets aan haar blijft beschaduwd of mysterieus.

In de laatste vertelling ‘Arabella’ is Stefan opnieuw aan het woord. Op een druilerige novemberavond in Parijs ontmoet hij een merkwaardige circusartieste. Zij lijkt wel de verpersoonlijking van onverschilligheid. Na een lusteloze vrijpartij zegt ze haar baan op en trekt bij Stefan in ‘voor het gemak’. Ze leven als bohemiens en Arabella bestiert ongecompliceerd hun armoedige huishouden. Wanneer ze aan de grond komen te zitten en huisuitzetting dreigt, doet Arabella Stefan een vreemd en verrassend voorstel. Ook hier krijgt liefde weer een ander gelaat dan in de vorige verhalen.

Ondefinieerbaar, ongrijpbaar zwalpt het abstracte begrip liefde door de vier verhalen heen. ‘Vrouwen’ is een collage waarin Sebastian liefde voorstelt als een taal, voortdurend onderhevig aan verandering; een beeld dat gebeiteld wordt of een wit doek waarop continu geprojecteerd wordt. In het complexe beeld dat Sebastian overbrengt, zitten zowat alle tegenstrijdigheden waarmee het gevoelsleven te kampen krijgt: van egoïsme, opportunisme, onverschilligheid tot mededogen, betrokkenheid, altruïsme. Hij heeft het over alles wat een mens als liefde kan ervaren, tot hij op zekere leeftijd een keuze maakt: dat is liefde, dat is geen liefde.

Dat roept dan weer een vraag op: waarom vereenvoudigen we zoiets complex als liefde? Is het uit gemak? Willen we ook daarin eenvoud en duidelijkheid, zodat we ons eindelijk op iets anders kunnen concentreren? In ieder geval willen we af van de kwellende hunkering, de valkuilen, de botsen en de builen die met liefde gepaard gaan. Daarom conformeren we het begrip aan onze behoeften of aan een conventie. We distilleren het concrete eruit en herleiden het abstracte tot een nastrevenswaardig doch onbereikbaar ideaal. Zo blijft het veilig op afstand.

Mihail Sebastian confronteert ons met de vraag of met die keuze misschien ook de rijkdom, inspiratie en flexibiliteit van liefde opgeofferd wordt. In ‘Vrouwen’ toont hij de oorspronkelijke wijsheid van een twintiger op ontdekkingsreis naar de liefde, in een levensfase waarin we nog geen concessies doen. Het is als de wijsheid van een kapitein, die voor het eerst zijn schip door een stormachtige zee moet zien te loodsen, louter vertrouwend op zijn instincten. Sebastian herinnert ons aan een van de belangrijkste lessen die we leren in het leven, maar vreemd genoeg ook snel vergeten.